शेती ही आपल्या देशाची पारंपरिक ओळख असून, अन्नधान्य उत्पादनासाठी जमिनीची सुपीकता हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. जमिनीत असलेली पोषणद्रव्ये, सेंद्रिय पदार्थ, आणि त्यातील जैविक क्रिया यांचा थेट परिणाम पिकांच्या गुणवत्तेवर आणि उत्पादनावर होतो. सुपीक जमीन ही केवळ उत्पादनवाढीसाठीच नव्हे, तर टिकाऊ शेतीसाठीही अनिवार्य आहे.
जमिनीची सुपीकता कमी झाल्याची लक्षणे | Symptoms of reduced soil fertility
- जमीन टणक बनते
- पाण्याचा निचरा समाधानकारक होत नाही
- विविध अन्नद्रव्याची कमतरता जाणवते
- खतांचा वापर वाढवूनही उत्पादन वाढत नाही
- जमिनीतील आवश्यक जिवाणूंचे, गांडूळाचे प्रमाण कमी होते
- मुळांच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होतो
- मशागतीसाठी पूर्वीपेक्षा जास्त श्रम लागतात.
- जमिनीतील क्षारांचे प्रमाण वाढून जमीन नापीक बनते
- जमिनीचा सामु प्रतिकुल म्हणजेच ६.० पेक्षा कमी किंवा ८.५ पेक्षा जास्त होतो.
- पिकाच्या उत्पादनामध्ये घट येते
- उत्पादन खर्चात वाढ होते
रेशीम उद्योग रेशीम उद्योग अनुदान
जमीनीची सुपीकता वाढवयाचे उपाय
सुपीकता कमी होण्याची कारणे | Causes of decreased fertility
- जमिनीतील सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण कमी होणे.
- जमिनीतील सामु मध्यम ते जास्त विम्लतेकडे वाढत जाणे.
- एकाच पिक पद्धतीचा वापर करणे
- असमतोल अन्नद्रव्यांचा वापर करणे
- अमर्याद सिंचनाचा वापर करणे
- रासायनिक खते देण्याची चुकीची वेळ, मात्रा आणि पद्धत.
- जमिनीचे बिघडत चाललेले भौतिक गुणधर्म आणि कमी होत चाललेली सूक्ष्म जिवाणुची संख्या.
- जमिनीच्या वाढत चाललेल्या अपधावामुळे जमिनीचा सुपिक थर पाण्याबरोबर वाहून जाणे
- पिकांच्या शेतातील शिल्लक अवशेषांचा नाश करणे. उदा. सोयाबीन, उडीद, तूर, मूग, गव्हाचे काड इ. पेटवून देणे.
- पिकांच्या फेरपालटीचा अभाव.
जमिनीची सुपीकता वाढविण्याचे उपाय | Measures to increase soil fertility
- जमिनीतील सेंद्रिय कर्ब वाढविणे.
- जमिनीचा सेंद्रिय कर्ब एक टक्क्यापेक्षा जास्त असल्यास जमिनीत दिलेली अन्नद्रव्ये पिकांच्या मुळांना सहजपणे घेता येतात
- मातीची हलवाहलव कमी करण्यासाठी शून्य किंवा कमी मशागत करावी.
- मृदसंधारण करून जमिनीची धूप टाळावी.
- आंतरपीक व पीक पद्धतीमध्ये कडधान्य पिकांचा समावेश करावा.
- उताराला आडवी पेरणी करावी.
- जमिनीवर आच्छादनाचा (ऊस पाचट, गव्हाचा भुसा) वापर करावा.
- पिकांचे अवशेष (पिकांचे १/३ भाग) न जाळता जमिनीत गाडावेत.
- भर खते (शेणखत/कंपोस्ट/गांडूळ खत), हिरवळीचे खते (बोरू, धैंचा, गिरीपुष्प) यांचा नियमित वापर करावा.
- अझोटोबॅक्टर, स्फुरद विरघळवणारे जीवाणू, असीटोबॅक्टर, रायझोबियम इ. जिवाणू खतांचा वापर करावा.
- बागायत जमिनीचे किमान ३ वर्षातून एकदा व जिरायत जमिनीचे किमान ५ वर्षातून एकदा माती परीक्षण करावे.
- माती परीक्षण अहवालानुसारच खतांची मात्रा द्यावी.
- रासायनिक खते पिकांना फेकून देण्याऐवजी पेरून द्यावीत.
- पाण्याचा अतिवापर टाळावा. ठिबक सिंचन किंवा तुषार सिंचनचा वापर करावा.
- जमिनीचा सामू ६ पेक्षा कमी असल्यास चुन्याचा व सामु ८.५ पेक्षा जास्त असल्यास जिप्समचा वापर करावा.
- जमिनीतील अति क्षाराचा निचरा करण्यासाठी चर खोदावेत.
- खारपाण जमिनीमध्ये भूसुधारकांचा वापर करावा.
